Sa gitna ng sunod-sunod na pagsisiwalat at imbestigasyon sa umano’y bilyong pisong anomalya sa flood control projects ng pamahalaan, lalong umiinit ang sitwasyon matapos diretsahang pangalanan sa mga pagdinig at ulat ang ilang opisyal, contractor, at dating mataas na personalidad sa gobyerno. Habang wala pang pinal na hatol o desisyon mula sa Ombudsman at mga korte, mabilis namang lumalawak ang interes at pangamba ng publiko sa bigat ng mga alegasyon at lawak ng sinasabing sistema.

Sa isang panayam, nagbigay si DG Secretary John Vic Remulla ng serye ng update na nagpatindi pa sa isyu. Ayon sa kanya, batay sa kanilang pagsusuri, may malinaw na hierarchy at istrukturang lumitaw mula sa mga pahayag at dokumentong hawak ng mga imbestigador. Binanggit niya na ang dating DPWH Undersecretary Roberto Bernardo, na kasalukuyang sumasailalim sa proseso para sa witness protection, ay may hawak umanong malawak na impormasyon tungkol sa operasyon. Sa ngayon, aniya, tinatayang 30% pa lamang ito ng kabuuang datos na maaaring ilabas ni Bernardo.

Kasabay ng pag-usad ng imbestigasyon, idinetalye rin ni Remulla na ang umano’y pinakamataas na posisyon sa sinasabing operasyon ay iniuugnay kay Zaldy Co, batay sa mga dokumentong isinumite at pahayag ng ilang opisyal. Ipinaliwanag niya na bilang undersecretary, may access si Bernardo sa mga opisyal at rehiyon na may kakayahang magpatakbo ng malalaking proyekto, dahilan upang mas lumawak umano ang kanyang nalalaman tungkol sa istruktura ng operasyon sa loob ng DPWH.

Hindi rin nakaligtas sa atensyon ng publiko ang umano’y partisipasyon ng ilang contractor at personalidad sa negosyo. Ayon sa Independent Commission for Infrastructure (ICI), umabot sa halos 1,300 ang kahina-hinalang kontratang iniuugnay sa ilang mambabatas at mga kumpanyang konektado sa kanila mula pa noong 2016. Mismong ICI ang naghain ng rekomendasyon sa Ombudsman para sampahan ng mga kasong kriminal ang walong contractor at ilang kasalukuyang opisyal, kabilang ang mga party-list representatives at district congressmen. Ang rekomendasyon ay nakaangkla sa mga dokumentong kanilang nakalap at sa mga testimonya ng ilang dating opisyal at empleyado ng ahensya.

Samantala, sa hiwalay na pagdinig sa Senado, kinumpirma ng DPWH na naglatag sila ng ebidensyang nag-uugnay kay dating House Speaker Martin Romualdez sa ilang kontratang tinuturing na bahagi ng umano’y maanomlayang flood control projects. Ayon kay DPWH Secretary Vince Dizon, ang mga datos ay nagmula sa pagsusuri ng mga dokumento ng kumpanyang FS Cailder Supply na umano’y nakakuha ng bilyong pisong kontrata sa iba’t ibang rehiyon. Kabilang sa kanilang isinumite ang mga rekord na nag-uugnay sa ilang implementasyon ng proyekto at testimonya ng dating Marine Sergeant Orli Gutesa. Sa kanyang naunang pagharap sa Senate Blue Ribbon Committee, idinetalye ni Gutesa ang paghatid umano ng pera sa isang ari-arian na iniuugnay sa dating Speaker—isang pahayag na ngayon ay bahagi na ng ebidensyang isinumite sa Ombudsman.

Gayunpaman, malinaw din na hindi pa tapos ang proseso. Ipinaliwanag ni Senador Sherwin Gatchalian na ang kaso ni Zaldy Co ay naunang umusad kaya nakapaglabas na ng warrant of arrest, samantalang ang kaso naman laban kay Romualdez ay nananatili pang nasa Ombudsman. Pinagtibay pa ng DPWH na naninindigan silang sapat at matibay ang ebidensyang isinumite nila, at kung magpapasya ang Ombudsman, maaaring sundan ito ng proseso sa Sandiganbayan.

Kasabay nito ay umingay din ang balitang may umiikot umanong digital copy ng arrest warrant mula sa International Criminal Court (ICC) laban kay Senator Ronald “Bato” dela Rosa. Ngunit nilinaw ni Secretary Remulla na ang ipinakitang kopya ay hindi verified at hindi pormal na ipinadala sa DOJ o anumang ahensyang responsable sa internasyonal na koordinasyon. Ayon sa kanya, mas kumplikado ang sitwasyon dahil sa bagong ruling ng Korte Suprema tungkol sa wastong proseso ng pagkuha ng extradition o request for arrest mula sa mga internasyonal na tribunal. Dagdag niya, hindi pa opisyal na tinatanggap ng estado ang anumang kahalintulad na request na may kinalaman kay dela Rosa.

Habang tumitindi ang usapin, naglabas naman ng pahayag ang ilang opisyal na pinangalanan sa mga rekomendasyon ng ICI. Pinanindigan ni Congressman Joseph Lara na siya ay nag-divest sa kanyang kumpanya at wala siyang nilabag na batas. Sinabi naman ni Congressman James Ang Jr. na malinis ang kanyang konsensya at handa siyang humarap sa anumang proseso. Sa ngayon, walang desisyon pang inilalabas laban sa kanila at nananatili silang inosente hanggang sa mapatunayang iba ng mga hukuman.

Sa pag-usad ng imbestigasyon at paghahain ng mga kaso, malinaw na malaki ang epekto nito sa tiwala ng publiko sa mga institusyon. Ang dami ng pangalang lumulutang at bigat ng mga alegasyon ay nagpapakita ng lawak ng problemang kinakaharap ng bansa pagdating sa pamamahala ng pondo at integridad sa pagpapatupad ng mga proyekto. Ngunit sa kabila nito, nananatili ang pag-asa ng marami na sa bawat paghahain ng ebidensya at pag-usad ng kaso, mas lalong mapapalakas ang sistema ng pananagutan.

Sa mga susunod na linggo at buwan, inaasahang maglalabas ng desisyon ang Ombudsman sa iba’t ibang kasong nasa harap nito. Kapag pormal nang kumilos ang mga korte, mas malinaw na ang magiging direksyon ng mga reklamo at paratang na ito. Ngunit ngayon, isang bagay ang sigurado: hindi na mababalik sa katahimikan ang usapin. Patuloy na naghihintay ang publiko—hindi ng ingay, hindi ng pulitika, kundi ng malinaw na hustisya.