Matinding pagdadalamhati ang bumalot sa aming tahanan nang umalis si Mama nang tahimik habang natutulog. Hindi namin inaasahan ang biglaang pamamaalam ng taong pinakamalapit sa amin. Sa isang iglap, ang init ng yakap niya bago matulog ay naging malamig na wala ng buhay. Si Papa ay nasa malayo, nasa biyahe, at si Lola ang natirang kasama namin sa bahay. Ang kanyang pagkawala ay nagdulot ng matinding pagkabigla at walang hanggang pangungulila.

Sa bawat sulok ng kwarto ni Mama, ramdam pa rin ang presensya niya—ang maaming tanda, ang amoy ng paborito niyang linen, ang mga kung tunog ng kanyang paghinga na ngayon ay katahimikan na lamang. Hindi namin matanggap ang katotohanang wala na siya. Tuwing gabi, iniisip namin na magigising lang siya, pero hanggang ngayon ay wala nang pagbabalik. Ang bawat sandali ay may dalang tanong na hindi mawari: bakit ganoon kabilis, bakit ganoon tahimik at walang babala?

Si Papa ay nasa byaheng hindi madaling maantala. Nakabase malayo upang kumita para sa aming pamilya. Naiintindihan namin kung bakit hindi niya kasama ang Mama sa huling sandali. Ngunit ang kawalang-katiyakan ay pumapawi sa amin ng kapanatagan. Ang usapan ng pagbalik niya ay nagpapatuloy ngunit wala nang konting ningning ng pag-asa sa amin dahil alam naming ubos na ang oras na kasama namin si Mama. Ang paglisan nito ay parang isang kulog sa langit na walang kasunod na kidlat, walang banta—biglaang pagpanaw na walang babala.

Si Lola ang natirang sandigan sa gitna ng unos. Ang alagang kanyang ibinibigay ay sagip sa aming pagkasira. Hindi madali ang kanyang gawain—ang paggising sa gabi upang i-check ang aming kalagayan, ang pag-prepare ng pagkain, ang pagkuha ng mga gamot, at higit sa lahat ang pagyakap sa amin nang kami’y nanginginig sa lungkot at takot. Si Lola ang nagbigay ng lakas ng loob para magmahalan pa rin kahit umiiral na ang kawalan ni Mama. May mga gabing kami’y nagising na umiiyak, hawak-hawak ang unan ni Mama at nangangarap na siya’y babalik.

Ang balita ay kumalat sa mahihirap na salita ngunit mabilis pumasok sa aming isipan. Hindi na kayang tanggapin ng katawan namin ang bigat ng pagkawala. Ang paalam na iyon ay hindi sinundan ng funeral service na inaabangan namin. Ang pag-ayos ng mga papeles, paglilinya sa simbahan, ang pagpapalibing—lahat ito ay tila naglubog sa kawalan. Imahinasyon lang ito na sumasakit sa puso.

Hindi namin kayang panoorin ang mga lumang video ni Mama, ang sigla niyang nagtatrabaho sa kusina, ang mga puso niyang hindi mo akalain na mawawala. Sa mga bidyo, naririnig namin ang kanyang tawa, ang kanyang pagtulong, ang kanyang pangaral—lahat ay nag-iwan ng bakas na hindi kailanman mawawala. Ngayon, ang mga alaala niya ay dumidilim sa bawat pagdilat ng aming mga mata.

Sa aming komunidad, hindi mabura ang balita tungkol sa nawawalang ina. Marami ang dumating upang humingi ng paumanhin sa ipinagpaliban naming tanghalian, sa hindi pagsipot sa piyesta, o kaya sa paghuhugas ng pinggan na dati ay handang-handa si Mama na gawin. Ang mga tinig na puno ng awa ay tulad ng malumulamlam na kandila—nagbibigay liwanag ngunit hindi sapat upang patayin ang dilim na dulot ng pagpanaw niya.

Maraming gabi kaming nagising na umiiyak. Iniisip namin kung siya ba ay nakakaramdam ng hangin at init na nagpaalam nang pisngi niya’y hinaplos ng hangin mula sa bintana. Sariwa pa rin ang mga tirik na luha sa unan kahit wala na siyang yakap upang kami’y paginhawain. Kailanman hindi namin makakatanggap ng sagot sa tanong kung bakit ganoon ang kinalaban ng kapalaran sa amin.

Matindi ang puyat, ang gutom, at ang laman ng bahay ay nag-iba. Si Lola ay umuusog sa pag-odado kay Mamang. Subalit, hindi niya kami pinabayaan. Sinisikap niyang maging matatag kahit ang mga mata niya ay pulang-pula sa mga luha. Tahimik siyang nagsasalita sa altar, humihingi ng lakas para sa amin. Aminado siya na gusto niyang maging buo ang katahimikan ng gabi kaysa masaktan pa kami.

Sa huling pahinga ng gabi, ramdam namin ang pag-ikot ng mundo nang walang Mama. Hindi masarap ang katahimikan, dahil siya ang dating nagbubukas ng bintana upang makapasok ang sariwang hangin. Ngayon, ang hangin ay malamig at walang kasabay. Ang gabi’y naging palamuti ng lungkot at kamatayan. Ang bawat hininga ay may kasamang paalala ng pagkawala—ang bawat tunog ng pinto’y nagpapalusog sa pangamba.

Sa ating kultura, ang pagkawala ng isang ina ay isang trahedya na hindi basta nakakalaban. Siya ang puso ng pamilya, ang sentro ng emosyon, ang naglalatag ng lambing at alaga. Kapag siya ay nawala, ang lupa’y bumagsak at ang hangin’y humina. Ang aming tahanan ay unti-unting nalugi—hindi pera, kundi pag-asa. Hindi namin kayang magbukas ng bintana nang hindi iniisip ang mukha ni Mama na nakatitig sa amin sa larawan.

Ang mga susunod na araw ay puno ng orchestrated na pangungulila. May mga araw na bumabagal ang oras, ang tanghaling-hatinggabi’y naging limang minuto lang. May musika ni Mama na hindi namin kayang pakinggan nang malakas. Ang mga damit niya ay iniayos ni Lola ayon sa porma ng umaga, ngunit hindi kami naghanda ng anibersaryo. Ang unang kaarawan matapos niyang umalis ay hindi ipinagdiwang—nag-alis na ng hangal na hangarin. Ang unti-unting paglipas ng panahon ay tila walang kahulugan dahil siya ang nagbigay kahulugan sa aming buhay.

Ngunit, sa kabila ng lahat ng ito, dumating din ang mga araw na sumilip ang liwanag. Hindi dahil nakalimot kami sa sakit, kundi dahil natuto kaming magdala nito araw-araw. Ang mga tawa ni Mama ay patuloy na nagbibigay lakas kahit mas malakas ang hiyaw ng lungkot. Ang mga kwento niya ay naging piraso ng buhay na kumikislap sa kwarto tuwing gabi. Si Lola, sa kanyang pagkulebra ng pagod, ay tawa rin sa amin kahit siya’y nanghihina.

Ang paglimot ay hindi opsyon—ang pagdadalamhati ay bahagi ng buhay. Ngunit ang pagpili na tuloy pa rin, kahit wala na siya, ay kayang dalhin ang pinakamahirap na pasanin. Ang bawat paghinga namin ngayon ay sa pangalan ni Mama. Hindi namin siya makakasundo muli, ngunit maaari naming ipaglaban ang kung ano ang iniwan niya: ang pagmamahalan, pag-aaruga, at pag-asa.