Mabilis na nagliyab ang social media matapos kumalat ang balitang may diumano’y natuklasang “diary” at “last will” ni PFEM—mga dokumentong sinasabing naglalaman ng matagal nang pinagtatalunang lihim tungkol sa yaman, kapangyarihan, at mga desisyong naiwan bago tuluyang bumagsak ang kanyang pamumuno. Ngunit habang nagpupuyos ang mga komento at haka-haka online, maraming eksperto at historian ang nagbabala: hindi pa napatutunayan kung tunay o kumpleto ang mga dokumentong kumakalat.

Sa unang tingin, ang ideya ng isang personal na diary at last will ng isang makapangyarihang lider ay nakalalason ng imahinasyon ng publiko. Sino ba naman ang hindi magkakainteres na malaman ang umano’y huling iniisip, kinatatakutan, at totoong plano ng isang personalidad na matagal nang nakakubli sa kontrobersiya? Ngunit tulad ng maraming “leaked” documents sa kasaysayan, mas marami ang tanong kaysa sagot.

Ayon sa mga historian, matagal nang may usap-usapan tungkol sa posibleng pagkakaroon ng personal writings si PFEM—mga tala na maaaring ginagawa niya para sa personal na pagninilay, o para ipreserba ang kanyang bersiyon ng kasaysayan. Ngunit ang sinasabing “natuklasan” na diary na nag-viral ay hindi pa napapatunayang orihinal, at walang umiiral na dokumentong kinikilala ng mga opisyal na archive o academic institution.

Sa kabilang banda, ang umano’y “last will” ay mas sensitibo pa, dahil direktang tumatama sa mga usaping pag-aari, yaman, at kung ano ang kanyang planong ipamana sa pamilya o sa bansa. Maraming netizen ang agad kumapit sa mga claim na ang dokumento raw ay naglalaman ng listahan ng mga ari-ariang matagal nang pinagdedebatehan sa publiko. Ngunit tulad ng diary, walang malinaw na ebidensiya, pirma, o authentication mula sa sinumang may legal na awtoridad.

Hindi bago ang ganitong klase ng kontrobersiya. Sa maraming bansa, ang mga dating lider—lalo na yaong kontrobersiyal, makapangyarihan, at may malalim na marka sa politika—ay madalas gawing paksa ng tsismis, conspiracy theories, at “leaked documents” na lumalabas taon-taon. Ito ang tinatawag na cultural phenomenon kung saan ang publiko ay may hindi matapus-tapos na pagkagusto sa mga hindi pa nasasagot na tanong—lalo na kung umiikot ito sa kapangyarihan, pera, at lihim ng gobyerno.

Kung titingnan nang mas malalim, ang tunay na dahilan kung bakit umeeksplosyon ang ganitong balita ay dahil para sa maraming Pilipino, nananatiling buhay ang talakayan tungkol sa pamumuno ni PFEM. Marami pa ring naghahanap ng malinaw na katotohanan tungkol sa mga kontrobersiyang bumabalot sa kanyang panahon, at anumang “bagong dokumento” ay isang masarap na pain sa gutom na publikong gustong makatuklas ng bago, kahit pa hindi tiyak ang pinanggalingan.

May ilan ding eksperto ang nagsabing kung sakaling totoo man ang diary o last will, dapat itong dumaan sa tamang proseso:
authentication ng mga historian, pagsusuri ng forensic document examiners, at malinaw na chain of custody. Hindi sapat ang paglitaw ng ilang pahina sa social media para ituring na katotohanan.

Ang problema, sa panahon ngayon ng mabilisang impormasyon, ang daming handang maniwala agad. May mga sumisigaw na “Ito ang katotohanan!” at may iba namang nagsasabing malinaw itong peke. Nasa gitna ang sambayanang naghahanap ng sagot.

Sa ngayon, wala pang opisyal na kumpirmasyon mula sa anumang credible institution tungkol sa pagiging tunay ng mga dokumentong kumakalat. At habang walang malinaw na ebidensiya, ang pinakamainam ay manatiling mapanuri, hindi magpapadala sa galit o kilig ng balita, at alalahanin na ang viral content ay hindi laging garantiya ng katotohanan.

Gayunpaman, isang bagay ang sigurado: kahit 2025 na tayo, ang pangalan ni PFEM ay may kapangyarihang pagalawin ang emosyon, galit, paghanga, at kuryosidad ng sambayanan. At basta’t may lumalabas na bagong “pagbubunyag,” tiyak na muling mabubuhay ang mga lumang debate—mga tanong na ilang dekada nang umiikot, at tila hindi kailanman mawawala sa kamalayang Pilipino.

Hanggang walang malinaw na patunay, ang tanging siguradong totoo ay ito: patuloy na may naghahanap ng kasagutan, at patuloy na may magtatangkang magharap ng “lihim” na dokumentong magpapayanig na naman sa bansa. Pero nasa bawat Pilipino pa rin ang responsibilidad—maniwala ba agad, o hintayin muna ang tunay na ebidensiya?