Sa pinakadulong bahagi ng baryo San Roque, sa baybay kung saan halong amoy dagat at putik ng palayan ang hangin, may isang maliit na sementeryo na bihirang mapansin ng karamihan. Hapon na noon, at ang araw ay dahan-dahang lumulubog sa likod ng mga niyugan. Sa gitna ng mga lapidang kupas at damong ligaw, nakaluhod ang isang batang lalaki—payat, kayumanggi, nakasuot ng lumang t-shirt. Siya si Elio Eloisay, siyam na taong gulang.

Araw-araw, sa oras na kumakanta na ang mga kuliglig at titigil ang mga manok sa pagtuka, nandoon si Elio sa puntod ng kanyang ina, si Maribel Dalisay. May munting kandilang sindi sa tabi ng lapida at isang sako ng bulaklak na pinitas mula sa gilid ng bakod—mga santan at ilang ligaw na gumamela. Pagkaupo, hihinga muna siya ng malalim bago dahan-dahang ibuka ang bibig. Halos hindi marinig ang bulong niya, “Kakanta na ako…”

Kumanta siya. Hindi papormal ang tono, minsan sintonado, pero may laman ang bawat salita. Parang kinakausap niya ang puntod ng ina, umaasang may sasagot mula sa ilalim ng lupa. Ang awit niya ay luma, natutunan lang sa radyo ni Lola Rosing, ngunit sa bibig niya, nagiging dasal.

Sa di kalayuan, napahinto si Mang Pido, ang matandang tagapangalaga ng sementeryo. May dalang walis tingting at yosi sa labi, ngunit tuwing naririnig si Elio, napapahinto siya. “Hay! Mahinang sabi niya sa sarili. Batang ito… araw-araw na lang.”

Lumapit siya ng kaunti, hindi manghimasok, kundi siguraduhing hindi masasagi ng mga aso ang kandila. Nakarating sa kanya ang boses ni Elio na nanginginig sa isang linya: “Kung nasaan ka man, Ma… sana masaya ka na.” Napasinghot si Mang Pido. Nasanay na siyang makakita ng luha sa sementeryo, ngunit iba ang luha ng batang tulad nito—luha na hindi pa dapat marunong ng ganitong bigat.

Sa kanilang kubo na halos dikit sa palayan, hinihintay ni Lola Rosing ang pag-uwi ng apo. Matanda na siya, baluktot ang likod, ngunit matigas ang tingin kapag para sa apo. Pinainit niya ang kanin na halos kapiranggot na lang, sinabawan ng konting tubig at asin.

Pagbukas ng pinto, pumasok si Elio na may amoy ng damo at kandila. Tahimik siyang naghubad ng tsinelas. “Anak, kumain ka na,” malambing na sabi ni Lola Rosing. Ngunit hindi agad tumingin si Elio. Para siyang may kinikimkim na bato sa dibdib. “Lo… bakit po? Bakit wala na si Mama?” Mahina niyang sambit.

Huminga ng malalim si Lola Rosing. “Pinagpahinga na siya ng Diyos, Elio. Mahal ka ng Mama mo kahit saan siya naririnig ka niya.”

“Talaga?” sabay haplos ng bata sa ulo. “Kaya kumanta ka lang kung yun ang nagpapagaan sa’yo.” Katahimikan. Sa labas, may dumaan na chismis na parang hangin.

Si Nene Pilar, kapitbahay nilang mabait, nasilip sa bintana. “Rosing, kumain na ba si Elio?” May dalang mangkok ng lugaw. “Oo naman, Pilar,” sagot ng lola, bahagyang nahihiya.

Napayuko si Elio at ngumiti ng bahagya. “Salamat po, Nene.” Sa pusina, napatingin si Lola Rosing sa dingding kung saan nakasabit ang lumang larawan ni Maribel. Bata pa siya sa litrato, may ngiti simple pero malinis, parang ipinapaalala na hindi pababayaan ang apo. Napapikit si Lola.

Flashback: Araw ng libing, si Aling Sinta ang hilot ng baryo ang unang tumakbo sa kanila. “Rosing, pasensya na… umiiyak na,” sabi ni Aling Sinta. Ginawa nila ang lahat, ngunit mahina na si Maribel. Nung libing, si Padre Nestor ang nagdasal sa ilalim ng punong talisay, habang nag-uunahan ang luha at alikabok.

Ngayon, muli silang nagbalik sa payak na mundo ng sementeryo. “Pag kumakanta po ako sa puntod, parang nag-iisa ako,” mahina ngunit matatag na sabi ni Elio. “Parang nandito pa rin siya,” tumango ang lola.

Ngunit sa labas ng baryo, hindi lahat ay marunong umunawa. Sa poso, naroon si Aling Cora, nakapamaywang habang ikinukwento kay Berto Kaluya: “Halos pabulong, pero halatang aliw siya. Araw-araw nasa sementeryo, kumakanta sa puntod.”

“Hindi ba’t parang ewan?” sabi ni Berto, nakasampa sa tricycle, tumawa. “Baka may sapak sa ulo. May namamana ‘yan. Kawawa rin si Rosing.”

Ang tawa nila ay naglakbay sa baryo, pero sa maliit na kubo, walang nakakaapekto kay Elio. Alam niya, bukas pagdilim, babalik siya sa puntod, maghaplos ng lapida, at kakanta muli. Doon siya humihinga. Doon niya muling hinahanap ang ina sa pagitan ng mga nota at panalangin.

Kinabukasan, maaga pa lang ay gising na si Elio. Hindi na siya kailangang tawagin; kusa siyang bumangon sa banig, naghilamos, at nagsuot ng unipormeng puti na medyo manilaw na sa katagalan.

Sa maliit na mesa, may nakahandang halos tutong at isang pirasong tuyo. Nakatitig si Lola Rosing sa kanya habang kumakain siya ng dahan-dahan. “Anak,” mahinang sabi ng lola, “maingat ka ha… kung may magsabi ng masakit, huwag mong papatulan.”

“Bakit po?” tanong ni Elio.

“May mga taong hindi marunong umintindi, pero ikaw marunong. Kaya tahimik ka lang. Saka matapang ka.” Tumango si Elio. Halata sa mga mata niyang hindi niya pa alam kung paano magiging matapang sa lugar na puno ng tawa.

Pagdating niya sa San Roque Elementary, ramdam na agad niya ang bigat ng mga tingin. Sa silid-aralan, nakaupo na si Ramonito Pagsandan. Matangkad, malapad ang dibdib kahit bata, at mayabang.

“Uy, o na ‘yung tagakanta sa patay!” sigaw ni Ramonito. Nag-alingawngaw ang tawanan. May green pa si Kurt Lamberto, nakikipagsabayan sa bullying.

“Anong kanta mo kahapon?” tanong ni Ramonito, ginagaya ang tono para mang-asar. “Kung nasaan ka man, ma—” Sabay tawa. Napayuko si Elio, kumuyom ang kamay sa lapis. Ramdam niya ang init sa tenga. Gusto niyang mawala sa upuan.

Sa kabilang hanay, tumingin si Tibo, kalaro niyang maingay pero mabait. “Hoy, tama na!” bulong nito, ngunit hindi marinig ng iba.

Pumasok si Ma’am Tirsa, bitbit ang mga papel, matalim ang mata. “Ano ‘yong ingay?”

“Wala po, Ma’am,” sagot ng ilang bata. Sumulyap si Ma’am Tirsa kay Elio. Kita niya ang pamumulan ng mata ng bata—malalim at tahimik.

“Ramonito, upo ka. At kung may lakas ka tumawa sa kaklase mo, mas dapat mo itong gamitin sa pagbasa ng assignment. Bukas ipapa-recite kita.” Tumahimik ang klase, ngunit iniwan nito ang sugat sa dibdib ni Elio.

Lumabas siya mag-isa sa lilim ng punong akasya. Nandoon si Pepeng, isang batang ulila, mas tahimik pa sa kanya. Umupo lang sa tabi niya. Walang salita, sapat na para hindi siya magmukhang mag-isa.

“Okay ka lang?” mahinang tanong ni Pepeng. Tumango si Elio. Hindi pa tapos ang araw. Pagkatapos ng klase, dumiretso siya sa poso para maghugas ng baon niyang lata.

Doon narinig niya ang mga kabarangay na nagkukumpulan para sa ensayo sa plaza para sa paparating na piyesta. May ilang binata at batang babae na nagkakantiyawan habang naglalagay ng banderitas.

“Eh si Elio, araw-araw nasa sementeryo,” sabi ni Berto Kaluya. “Kakanta raw sa patay. Pampaswerte. Subukan nga natin.”

Sigaw ng isang binata. Biglang ginaya ang boses ni Elio nang pasigaw. “Ma, naririnig mo ba ako?” Tumawa ang mga tao. Kahit si Kapitan Balingit na nakaupo sa bangko ng plaza napangiti at pumalakpak, parang palabas lang.

Sa gilid, naroon si Tian Nori, mananahi, may dalang sinulid para sa banderitas. Hindi siya tumawa. Ngunit sa puso ni Elio, sapat na iyon.